W artykule zostaną omówione funkcjonowanie i najważniejsze aspekty prawne mechanizmu chargeback (obciążenia zwrotnego). Przedmiot artykułu został podzielony na dwie części, z których pierwsza koncentruje się wokół uwag wprowadzających oraz generalnej charakterystyki prawnej, natomiast część druga traktuje w sposób szczegółowy o aspektach prawnych chargeback oraz zawiera jego opis na przykładzie regulaminu jednej z organizacji kartowych.
Część I
Pomimo faktu, że mechanizm chargeback (obciążenia zwrotnego) jest konstrukcją prawną wszechobecną w polskim i międzynarodowym środowisku usług płatniczych, prawne aspekty i status mechanizmu chargeback nie doczekały się dotąd szerszej analizy jurydycznej, chociaż ich funkcjonowanie jest niekwestionowane w codziennej praktyce sektora bankowego oraz usług płatniczych[1].
Przedmiotem dalszej analizy będzie przede wszystkim funkcjonowanie przedmiotowej procedury w oparciu o regulaminy organizacji kartowych w sytuacji jej wszczęcia z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez akceptanta, będącego odbiorcą transakcji płatniczej.
Uwagi wstępne
Chargeback jest definiowany jako techniczny termin, używany przez systemy płatności kartowych dla określenia procesu refundacji transakcji płatniczej przeprowadzonej przy użyciu karty płatniczej z naruszeniem reguł. Proces ten ma miejsce pomiędzy bankiem – wydawcą i agentem rozliczeniowym. Użytkownicy usług płatniczych – posiadacz karty płatniczej i merchant (sprzedawca, akceptant) nie mają w tym procesie co do zasady bezpośredniego udziału[2],[3],[4]. Chargeback umożliwia użytkownikowi karty płatniczej w ściśle określonych wypadkach (jak np. nieotrzymania zamówionego towaru lub usługi, za które płatność została dokonana przy użyciu karty płatniczej) skierowanie reklamacji do banku – wydawcy karty, który za pośrednictwem organizacji kartowej (np. VISA, Mastercard) przesyła ją do agenta rozliczeniowego, a ten dalej do akceptanta (tj. sprzedawcy, usługodawcy). Procedura ta dla użytkownika karty jest bezpłatna i przerzuca na pozostałe podmioty zaangażowane w procesowanie transakcji płatniczej obowiązek wyjaśnienia przyczyn złożonej reklamacji i odzyskania środków pieniężnych na rzecz wnoszącego reklamację. Mechanizm ten, z punktu widzenia użytkownika karty stanowi zatem interesującą alternatywę dla dochodzenia roszczeń w cywilnych postępowaniach rozpoznawczych oraz upadłościowych, zaoszczędzając jego czas oraz koszty z nimi związane.
Chargeback może zostać wykorzystany przy każdej transakcji płatniczej przy użyciu karty płatniczej (debetowej, kredytowej, obciążeniowej) oraz w transakcjach CNP – card not present, kiedy to płatność kartą następuje przez Internet, w transakcjach płatniczych bankomatowych (ATM) lub przy użyciu terminali POS (points of sale).
Omawiana procedura może zostać wykorzystana w szczególności w przypadkach, gdy:
- usługa lub produkt, za które nastąpiła zapłata kartą płatniczą nie zostały dostarczone lub należycie wykonane,
- nie otrzymano części lub całości podjętych z bankomatu środków pieniężnych,
- obciążono rachunek płatniczy transakcją, która została anulowana, a zakupiony towar został zwrócony sprzedawcy i pomimo tego nie otrzymano na rachunek płatniczy zwrotu środków pieniężnych,
- występuje rozbieżność pomiędzy poprawną kwotą transakcji płatniczej, a tą którą obciążono rachunek płatniczy użytkownika karty[5].
Opis konkretnej transakcji płatniczej przy użyciu karty płatniczej, jej schemat i poszczególne fazy, przedstawia się następująco:
płatnik (użytkownik, klient) —-> akceptant (użytkownik, odbiorca) —-> agent rozliczeniowy (dostawca) —->
przekazanie transakcji płatniczej do rozliczenia w systemie płatności
—->bank wydawca karty płatniczej (dostawca) —-> obciążenie rachunku płatniczego płatnika (klienta) —-> uznanie rachunku płatniczego agenta rozliczeniowego —-> uznanie rachunku płatniczego akceptanta przez agenta rozliczeniowego
Charakterystyka prawna chargeback
Nadrzędnym celem mechanizmu chargeback (obciążenia zwrotnego) jest ochrona użytkowników kart płatniczych. Wywodzi się on ze Stanów Zjednoczonych Ameryki i dwóch ustaw[6]: Truth in Lending Act[7] (i wydanego na jego podstawie implementującego ten akt Rozporządzenia Z z 1968r.[8] (dotyczy kart płatniczych kredytowych) oraz Electronic Fund Transfer Act[9] (i wydanego na jej podstawie Rozporządzenia E z 1978r.[10] (dotyczy kart płatniczych debetowych). Przepisy te zostały recypowane w regulaminach organizacji kartowych (VISA, Mastercard) i uzyskały następnie status regulacji międzynarodowych, albowiem każdy nowy podmiot przystępujący do danego systemu organizacji kartowej jest zobowiązany do implementowania i przestrzegania regulaminów organizacji.
Chargeback funkcjonujący w oparciu o regulaminy organizacji kartowych (chargeback właściwy) należy odróżnić od quasi mechanizmu chargeback mającego podstawę prawną w:
– Dyrektywie PSD[11],
– ustawie o usługach płatniczych[12],
– Dyrektywie w sprawie umów o kredyt konsumencki (CCD)[13],
– ustawie o kredycie konsumenckim[14].
Dyrektywa PSD w art. 60 oraz implementująca ją ustawa o usługach płatniczych w art. 46 przewidują obligatoryjny zwrot kwoty transakcji płatniczej przez dostawcę (np. bank), w przypadku gdy nie była ona autoryzowana przez użytkownika.
Dyrektywa w sprawie umów o kredyt konsumencki w art. 15 ust. 2 oraz ustawa o kredycie konsumenckim w art. 59 przewidują, że w przypadku jeżeli sprzedawca lub usługodawca nie wykonał lub nienależycie wykonał zobowiązanie wobec konsumenta, a żądanie wykonania tego zobowiązania przez konsumenta nie było skuteczne, konsument ma prawo dochodzenia roszczeń bezpośrednio od kredytodawcy.
Jak wynika z powyższego, europejskie i implementujące je krajowe prawodawstwo przewiduje quasi mechanizm chargback w przypadku nieautoryzowanych transakcji płatniczych, a także niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez kontrahenta konsumenta – jednakże w tym drugim przypadku wyłącznie dla transakcji płatniczych dokonanych z użyciem karty kredytowej[15].
Głównym czynnikiem, który leży u podstaw chargebacku właściwego jest chęć zapewnienia bezpieczeństwa użytkownikom kart płatniczych, przejawiająca się w tym, że w przypadku gdy kwestionują oni obciążenie rachunku płatniczego wskutek np. nieotrzymania zakupionego towaru lub otrzymania towaru uszkodzonego, zwolnieni są oni co do zasady z konieczności przeprowadzenia procesu reklamacyjnego u sprzedawców – akceptantów (którzy bardzo często mają siedzibę w innym kraju niż państwo zamieszkania użytkownika). W tej sytuacji mechanizm chargeback umożliwia użytkownikom zgłoszenie reklamacji bezpośrednio do swojego banku – wydawcy karty, który prowadzi całe postępowanie reklamacyjne w imieniu płatnika (użytkownika), a gdy uzna reklamację za zasadną, zwrotnie uznaje rachunek płatniczy płatnika (użytkownika).
Regulaminy organizacji kartowych stanowią dla banków – wydawców regulacje, które muszą być implementowane i przestrzegane z uwagi na obowiązki kontraktowe banku, wynikające z umowy z organizacją kartową. Bank ma zatem obowiązek realizowania procedury chargeback. W przeciwnym wypadku, bank – wydawca nie zostanie dopuszczony do określonego systemu organizacji kartowej lub też może zostać z niego następczo wykluczony. Regulaminy te determinują także kształt umowy łączącej bank – wydawcę z użytkownikiem karty płatniczej (nawet przy braku ich wyraźnej transpozycji do umowy o wydanie karty płatniczej) oraz bank -wydawcę z agentem rozliczeniowym. Odrębną kwestią jest informowanie przez banki posiadaczy kart płatniczych o możliwości skorzystania z procedury chargeback. Analiza regulaminów organizacji kartowych prowadzi do konkluzji, że taki obowiązek nie został wyartykułowany wprost[16]. Praktyka banków w tym zakresie jest różnorodna, a odpowiednie regulacje zawarte są w rozdziałach dotyczących postępowań reklamacyjnych. Unika się bezpośredniego odwołania do nazewnictwa i procedury chargeback w kształcie przewidzianym w regulaminach organizacji kartowych.
Ponadto należy stwierdzić, że regulaminy organizacji kartowych nakładają określone prawa i obowiązki bezpośrednio na banki – wydawców. Posiadacze kart płatniczych nie mogą konstruować swoich roszczeń do banków w oparciu o te regulaminy. Brak realizowania przez bank zobowiązań regulaminowych może być powodem nałożenia na niego kary finansowej lub utraty licencji na wydawanie kart w ramach danej organizacji kartowej. Praktyka pokazuje, że banki w swoich regulaminach dotyczących produktów kartowych[17] zawierają bezpośrednie odwołania do regulaminów organizacji kartowych i tym samym umożliwiają posiadaczom kart konstruowanie w oparciu o nie swoich roszczeń.
Organizacje kartowe kontraktowo przenoszą ryzyko odpowiedzialności w ramach chargeback na inne podmioty uczestniczące w procesowaniu transakcji płatniczej, tj. banki – wydawców i agentów rozliczeniowych. Z kolei agent rozliczeniowy ryzyko to przenosi do umowy łączącej go z akceptantem. Chcąc uzyskać licencję na wydawanie kart płatniczych w ramach danej organizacji kartowej i procesowanie transakcji kartowych, zarówno bank – wydawca, jak i agent rozliczeniowy są zobowiązani do akceptacji ponoszenia odpowiedzialności w ramach realizacji procedury chargeback. Agenci rozliczeniowi, w celu ochrony przed potencjalnym obciążaniem ich odpowiedzialnością za niezawinione przez nich okoliczności, przenoszą ryzyko tej odpowiedzialności na akceptanta, czyli na stronę stosunku podstawowego, z którego to tytułu nastąpiła zakwestionowana transakcja płatnicza.
W modelowym ujęciu, podmiotem ostatecznie zobowiązanym do zwrotu środków pieniężnych winien być akceptant (jako podmiot, z którego działalnością zazwyczaj związane jest złożenie reklamacji przez użytkownika). Nierzadko jednak dochodzi do odstępstw od tego modelu – np. w przypadku upadłości akceptanta całe ryzyko zwrotnego obciążenia spoczywa na agentach rozliczeniowych.
[1]R.W. Kaszubski, Ł. Obzejta, Karty płatnicze w Polsce, Warszawa 2012, M. Grabowski, Reklamacja transakcji dokonywanej karta płatniczą – stosunek prawny między posiadaczem w wydawcą, www.mgrabowski.pl, data dostępu 3.02.2015r.; M. Pacak, Komentarz do ustawy o usługach płatniczych, Warszawa 2014.
[2]Payment card chargeback when paying over Internet, The European Commission Report, 12.07.2000r. http://ec.europa.eu/consumers/consumer_research/editions/docs/9th_edition_scoreboard_en.pdf, data dostępu 11.07.2015r.
[3]Chargeback Report. Chargeback in the EU/EEA, http://ec.europa.eu/consumers/ecc/docs/chargeback_report_en.pdf, data dostępu: 11.07.2015r.
[4]Elektroniczne usługi finansowe – charakterystyka rynku, wyzwania i inicjatywy regulacyjne, Narodowy Bank Polski, zeszyt 139, 2001r., www. nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/139.pdf, data dostępu: 11.07.2015r.
[5]Szczegółowe wyliczenie przypadków, które mogą stanowić podstawę zastosowania procedury chargeback zawierają regulaminy organizacji kartowych: www.mastercard.com/us/merchant/pdf/TB_CB_Manual.pdf; www.usa.visa.com/download/merchants/chargeback-management-guidelines-for-visa-merchants.pdf.
[6]Payment card chargeback when paying over Internet, The European Commission Report, 12.07.2000r. www.ec.europa.eu/internal_market/e-commerce/docs/chargeback_en.pdf, data dostępu 11.07.2015r.
[7]Ustawa z dnia 29.05.1968r., tytuł 15 U.S.C. (United States Code), §1601 i n.
[8]Tytuł12 C.F.R. (Code of Federal Regulations), część 226.
[9]Ustawa z dnia 10.11.1978r., tytuł 15 U.S.C., § 1693 i n.
[10]Tytuł12. C.F.R. (Code of Federal Regulations), część 205.
[11]Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2007/64/EC z dnia 13.11.2007r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE, 2006/48/WE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE.
[12]Ustawa z dnia 19.08.2011r. o usługach płatniczych (Dz. U. nr 199, poz. 1175 z późn. zm.).
[13]Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23.04.2008r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/WE.
[14]Ustawa z dnia 12.05.2011r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. nr 126, poz. 715).
[15] Chargeback Report. Chargeback in the EU/EEA, http://ec.europa.eu/consumers/ecc/docs/chargeback_report_en.pdf.
[16] Mastercard Rules, Issuers Responsibilities to Cardholders, s. 94, 176, www.mastercard.com/us/merchant/pdf/BM-Entire_Manual_public.pdf, data dostępu 10.07.2015r.
[17]§34 ust. 1, §35 ust. 4 Regulaminu wydawania i używania debetowych kart płatniczych w mBanku,www.mbank.pl, data dostępu 10.07.2015r.
Adwokat, Partner, AKGK Adwokaci Kostański Gradzi Kuczara
Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego i Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Stypendysta Fundacji 2065 im. Lesława A. Pagi. Współpracował z wiodącą kancelarią prawną, w której zajmował się prawem rynku kapitałowego i funduszy inwestycyjnych. Współpracował również z jednym z największych polskich TFI. Doradza na rzecz czołowej polskiej instytucji płatniczej. Prowadzi także postępowania sądowe, w tym karne i arbitrażowe.
