Skład orzekający Sądu Najwyższego[1] (dalej: SN), w sprawie z powództwa W. R. przeciwko Skarbowi Państwa Prezesowi Urzędu Zamówień Publicznych (dalej Prezes UZP) odniósł się do ważkich zagadnień związanych z zakresem ochrony dóbr osobistych. Asumpt rozważaniom dały regulacje wprowadzone przez ustawę z dnia 4 września 2008 r. o zmianie ustawy prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw[2].
W przedmiotowej sprawie wykonawca domagał się ochrony dóbr osobistych (art. 23 i art. 24 kodeksu cywilnego[3]) , naruszonych przez Prezesa UZP bezprawnym zamieszczeniem danych dotyczących powoda w wykazie wykonawców, o którym mowa w art. 154 pkt 5a ustawy z dnia 25 stycznia 2004 r. prawo zamówień publicznych[4], tj. w wykazie wykonawców, którzy wyrządzili szkodę nie wykonując zamówienia publicznego lub wykonując je nienależycie, jeżeli szkoda ta została stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu. Pomimo, iż w przedmiotowej sprawie podmiotem poddanym ochronie prawnej był wykonawca będący osobą fizyczną, zważając na szeroki zakres podmiotów, które mogą być wykonawcami[5] zgodnie z unormowaniem pzp należy uznać, że analogiczną (bez ochrony takich dóbr jak zdrowie, swoboda sumienia czy kult zmarłych) ochroną na podstawie art. 43 k.c. objęte są także osoby prawne, a więc m.in. spółki kapitałowe prawa handlowego[6]. Jednakże ani art. 23 k.c., ani 43 k.c. nie normuje kwestii dóbr osobistych jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej i nie będących osobami fizycznymi, a więc m.in. osobowych spółek prawa handlowego. W doktrynie oraz judykaturze przyjmuje się, choć nie bezspornie, że pomimo braku posiadania przez spółki osobowe osobowości prawnej, uwzględniając reguły inferencji prawniczej, regulacje dotyczące dóbr osobistych i ich ochrony stosuje się również do nich. Należy jednocześnie podkreślić, że osoba prawna jest odrębnym podmiotem prawa i posiada dobra osobiste, niezależne od dóbr osobistych osób fizycznych, takich podmiotów jak jej właściciele czy też osoby wchodzących w skład jej organów (np. osób fizyczne wchodzących w skład zarządu czy też rady nadzorczej). Nie zawsze, więc konstatacja, że doszło do naruszenia dóbr osobistych osoby fizycznej, pełniącej funkcję w spółce pozwala na uznanie, że naruszone zostały jednocześnie dobra osobiste osoby prawnej. Należy podkreślić, że zgodnie z koncepcją przyjętą w obrębie polskiego prawa cywilnego oraz handlowego organy nie posiadają odrębnej podmiotowości prawnej, czego logiczną konsekwencję stanowi niemożliwość naruszenia dóbr osobistych zarządu czy rady nadzorczej spółki, jako organu osoby prawnej (w zależności od sytuacji faktycznej można będzie uznać, że nastąpiło naruszenie dóbr osobistych danej osoby prawnej albo naruszenie dóbr osobistych osób fizycznych pełniących funkcje danego organu)[7].
Należy zastanowić się czy dokonania wpisu podmiotu w wykazie wykonawców, o którym mowa w art. 154 pkt 5a pzp może naruszyć dobra osobiste danego wykonawcy. Zaznaczenia wymaga, że wykluczenie wykonawcy, który wyrządził szkodę, na podstawie z art. 24 ust. 1 pkt 1 pzp z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego, jest niezależne od umieszczenia go w wykazie[8]. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do uchwały z 16 lipca 1993 r.[9] podkreślił, że uznanie, czy mamy do czynienia z dobrem osobistym zależy od wielu czynników oraz, że pojęcie to należy odnosić m.in. do przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych czy nawet politycznych. Dobra osobiste stanowią wartości niemajątkowe, dzięki istnieniu, których dany podmiot może prawidłowo, zgodnie ze swoim zakresem zadań funkcjonować. Choć prawa te mają charakter niemajątkowy, ich naruszenie pociąga niejednokrotnie za sobą, skutki majątkowe. W związku z przedstawioną ogólną charakterystyką należy przyjąć, że umieszczenie w ww. wykazie wykonawcy, wobec którego nie zostało prawomocnie orzeczone o wyrządzeniu szkody wskutek niewykonania bądź nienależytego wykonania zamówienia zasadniczo narusza dobra osobiste podmioty, albowiem poprzez utratę zaufania do podmiotu część partnerów handlowych, może rezygnować z usług świadczonych przez podmiot. Ochrona dóbr osobistych jest jednym z czynników determinujących możliwość stabilnego rozwoju i osiągania zysków.
Stan prawny oraz faktyczny, w którym orzekał SN był stosunkowo bardziej złożony albowiem w przedmiotowej sprawie wystąpił problem intertemporalny[10]. Zgodnie z wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 28 maja 2008 r. zasądzono od wykonawcy na rzecz zamawiającego kwotę 5.506,10 zł, który to wyrok uprawomocnił się w wyniku oddalenia apelacji powoda wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 18 grudnia 2008 r., co stanowiło podstawę dokonania stosownego wpisu w wykazie. Jednakże w ocenie SN wpisanie danych dotyczących powoda do wykazu nastąpiło bezpodstawnie albowiem wykaz nierzetelnych wykonawców został wprowadzony do ustawy od dnia 24 października 2008 r., a więc po wydaniu przez Sąd Rejonowy nieprawomocnego wyroku z dnia 28 maja 2008 r. stwierdzającego wyrządzenie przez powoda szkody nienależytym wykonaniem zamówienia publicznego, ale zarazem przed uprawomocnieniem się tego wyroku, co nastąpiło dopiero 18 grudnia 2008 r. SN za Sądem Apelacyjnym uznał, że obowiązek Prezesa UZP umieszczenia w wykazie sprawców szkody stwierdzonej prawomocnym wyrokiem obejmuje tylko tych wykonawców, którzy wyrządzili zamawiającemu szkodę po dniu wejścia w życie przepisu. SN przyjął, że art. 4 ust. 4 ustawy nowelizującej statuuje regułę intertemporalną działania ustawy dawnej w odniesieniu do umów w sprawach zamówień publicznych zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej, również w zakresie skutków ich niewykonania lub nienależytego wykonania. W ocenie autora art. 24a pzp nie odnosi się do umów w rozumieniu art. 4 ust. 4 ustawy nowelizującej, ponieważ hipotezą zawartej w nim normy jest jedynie określony obowiązek Prezesa UZP (przepis art. 154 pkt 5a jest, bowiem przepisem pluralnym zawierającym zarówno normę kompetencyjną jak i normę nakazującą z tej kompetencji skorzystać) dokonania zmiany w wykazie po otrzymaniu prawomocnego orzeczenia sądu. Przepisy intertemporalne zawarte w ustawie nowelizującej wskazują, że przyjętą przez ustawodawcę dystynkcją czasową pozwalającą na stosowanie przepisów pzp dotyczących prowadzenia rejestru przez Prezesa UZP i umieszczania w nim danych wykonawców, którzy wyrządzili stwierdzoną prawomocnym wyrokiem szkodę, jest data uprawomocnienia się wyroku, a nie data jego wydania. Wskazana interpretacja pozwala potencjalnemu zamawiającemu na wykluczenie z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego wykonawców, którzy nie dają gwarancji rzetelnego wykonania zamówienia publicznego. Przyjęcie odmiennej interpretacji SN przychylnej dla wykonawcy, zdaje się być błędne albowiem wykonawca powinien liczyć się z negatywnymi konsekwencjami niewykonania umowy.. Zważając na ratio legis wprowadzonych regulacji, ochronę interesów publicznego (interesu zamawiającego będącego częstokroć dysponentem środków publicznych), poprzez wprowadzenie instrumentu umożliwiający identyfikację wykonawców w odniesieniu do których zapadł prawomocny wyrok stwierdzający szkodę, uznać należy, że zamieszczenie wykonawcy, który dopuścił się wyrządzenia szkody w stosownym wykazie nie narusza jego dóbr osobistych, a stanowi jedynie konsekwencję niewykonania bądź nienależytego wykonania przez niego zobowiązania.
[1] Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2013 roku, sygn. II CSK 567/12, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/II%20CSK%20567-12-1.pdf, dostęp: 18 czerwca 2014.
[2] Ustawa z dnia 4 września 2008 r. o zmianie ustawy prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. z 2008 r. Nr 171, poz. 1058) zwana dalej ustawą nowelizującą.
[3] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Z 2014 poz. 121 j.t.)
[4] Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. Z 2013 r. poz. 907, 984, 1047 i 1473 oraz z 2014 r. poz. 423) zwana dalej: pzp.
[5] Por. K. Różowicz, Osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej jako uczestnik postępowania o udzielenie zamówienia publicznego, http://www.student.lex.pl/czytaj/-/artykul/osoba-fizyczna-nieprowadzaca-dzialalnosci-gospodarczej-jako-uczestnik-postepowania-o-udzielenie-zamowienia-publicznego, dostęp: 16 czerwca 2014
[6] Por. E. Marcisz, Dobra osobiste osób prawnych – uwagi na temat wykładni art. 43 KC, Monitor Prawniczy, 13/2011
[7] Por. wyrok SN z dnia 10.11.2005 roku (sygn. akt V CK, 314/05) w którym SN uznał, że „skoro osoba prawna działa przez swoje organy, to w konsekwencji zarzuty kierowane wobec tych organów są zarzutami kierowanymi pod adresem samej osoby prawnej.”
[8] Por. wyrok WSA w Warszawie, w wyroku z dnia 7 lipca 2009 (sygn. akt V SA/WA 658/09).
[9] Uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 16 lipca 1993 (sygn. I PZP 28/93), http://prawo.legeo.pl/prawo/i-pzp-28-93, dostęp: 18 czerwca 2014
[10] Por. J. Mikołajewicz, Prawo intertemporalne. Zagadnienia teoretycznoprawne. Poznań 2000