Wyrok Sądu Najwyższego w sprawie PZU S.A.
Motywem niniejszej publikacji jest wydane niedawno (i już uzasadnione) orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2013 r.[1] w głośnej sprawie uchwał o rozporządzeniu zyskiem w PZU S.A. Sąd Najwyższy tym wyrokiem oddalił skargę kasacyjną pozwanej spółki PZU S.A. Opisując krótko stan faktyczny sprawy należy wskazać, że zaskarżona uchwała Walnego Zgromadzenia dotyczyła podziału zysku w spółce za rok 2006. Decyzją Walnego Zgromadzenia uznano, że całość zysku za 2006 r. powinna zostać zakumulowana w spółce, gdyż jest to uzasadnione koniecznością przeprowadzenia procesów naprawczych spółek zależnych od PZU oraz potrzebami inwestycyjnymi. W efekcie podjęcia tej uchwały żaden z akcjonariuszy, w tym akcjonariusze mniejszościowi nie uzyskali dywidendy. Uchwałę zaskarżył jeden z akcjonariuszy, m.in. Manchester Securities Corporation zarzucając, że narusza ona dobre obyczaje oraz ma na celu pokrzywdzenie akcjonariusza. Sąd I instancji przychylił się do stanowiska powodowej spółki, a następnie Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej spółki przychylając się do argumentacji powoda. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną pozwanej.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na istotny aspekt pojęcia „dobre obyczaje”, wskazują, że do dobrych obyczajów w spółce należy nakaz lojalności akcjonariuszy względem siebie i spółki, który w przedmiotowej sprawie, powinien przejawiać się poprzez uszanowanie stałej praktyki wypłat dywidend. Oczywiście, wypłata dywidendy musi być uzasadniona interesami spółki akcyjnej oraz gdy pozwala na to sytuacja ekonomiczna spółki. Zdaniem Sądu, w niniejszej sprawie wystąpiła taka sytuacja, toteż niezasadne było zatrzymanie tych zysków w spółce. Odwołanie się do nakazu lojalności pomiędzy poszczególnymi akcjonariuszami oraz względem spółki wydaje się być czymś nowym. Czym jest ta lojalność w zakresie decyzji o wypłacie dywidendy?
W tym kontekście można mówić o nakazie kierowanym do dwóch grup osób, tj. do członków organów spółki (zarząd, rada nadzorcza), których wiąże nakaz lojalnego działania wobec spółki oraz do akcjonariuszy bądź wspólników spółki, którzy z kolei mogą być zobowiązani do lojalnego działania wobec spółki bądź względem samych siebie. Obowiązek lojalności członków organów wobec spółki nie budzi wątpliwości w doktrynie[2]. Więcej kontrowersji wywoływało twierdzenie, o istnieniu obowiązku lojalności akcjonariuszy czy wspólników, w szczególności w tzw. spółkach otwartych. Niekiedy zarzucano się, że w spółkach otwartych, w tym publicznych trudno mówić o stałym współdziałaniu akcjonariuszy[3], a w konsekwencji o skorelowanym z nim nakazie lojalnego działania. Uzasadniano się to m.in., tym, że drobni akcjonariusze będą przede wszystkim liczyć na szybki zysk. Jednakże Sąd Najwyższy już we wcześniejszym swym orzecznictwie dał wyraz temu pierwszemu stanowisku[4], wskazując, że wymóg lojalności wobec akcjonariuszy wynika z ogólnych reguł uczciwości w stosunkach handlowych, a także z samego aktu zawiązania i funkcjonowania spółki akcyjnej. Tym samym, Sąd potwierdził obowiązek współdziałania akcjonariuszy. Naruszenie tego obowiązku będzie natomiast skutkowało uznaniem uchwał walnego zgromadzenia za sprzeczne z dobrymi obyczajami.
Reasumując tę część artykułu, można uznać, że Sąd Najwyższy potwierdził już wcześniej przedstawiany pogląd o obowiązku lojalności pomiędzy akcjonariuszami spółki. Czy w związku z tym orzeczenie to ma walor nowości?
Uprawnienie do udziału w zysku
Kompetencją zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia spółki jest podjęcie uchwały o rozdysponowaniu wynikiem finansowym spółki ustalonym na podstawie corocznego sprawozdania finansowego. Wynik finansowy spółki może być pozytywny (zysk), jak i negatywny (strata). Zysk wypracowany przez spółkę w danym roku obrotowym może, w zależności od woli akcjonariuszy bądź wspólników przeznaczony na wypłatę dywidend bądź zakumulowany w spółce, w szczególności przeniesiony na kapitał zapasowy lub rezerwowy. Najnowsze orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego wskazuje, iż autonomia akcjonariuszy i wspólników w zakresie decyzji o przeznaczeniu zysku spółki na inne cele niż wypłata dywidendy może być istotnie ograniczona, a uchwała zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia w powyższej kwestii może zostać podważona na drodze powództwa o uchylenie zgodnie z art. 249 k.s.h. albo 422 k.s.h.[5]
Prawo do dywidendy jest podstawowym prawem udziałowym wspólników i akcjonariuszy[6]
o charakterze majątkowym. Zysk powinien być rozdzielany w stosunku do posiadanych akcji, jednakże statut bądź umowa spółki może tę zasadę modyfikować. Zgodnie z art. 191 § 1 k.s.h. wspólnik jest uprawniony do udziału w zysku wynikającym ze sprawozdania finansowego spółki oraz przeznaczonym do podziału wspólników na mocy uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Analogiczny przepis dotyczy spółki akcyjnej, z tym wyjątkiem, że sprawozdanie finansowe na podstawie którego wypłacany będzie zysk podlega obligatoryjnemu badaniu przez biegłego rewidenta. Prawo do udziału w zysku należy odróżnić od roszczenia dywidendowego. Szczegółowe zasady wypłat dywidend oraz zaliczek na poczet dywidendy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przewidują przepisy art. 192 – 197 k.s.h., natomiast w spółce akcyjnej art. 348 k.s.h., 349 k.s.h., art. 351 § 4 oraz art. 353 k.s.h.
Wypłata zysku wspólnikom bądź akcjonariuszom spółki zależna jest od spełnienia ustawowych kryteriów przewidzianych odpowiednio w art. 192 k.s.h. oraz art. 348 § 1 k.s.h. Zgodnie z powyższymi przepisami kwota przeznaczona do podziału między akcjonariuszy nie może przekraczać zysku za ostatni rok obrotowy, powiększonego o niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz o kwoty przeniesione z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego i rezerwowych, które mogą być przeznaczone na wypłatę dywidendy. Kwotę tę należy pomniejszyć o niepokryte straty, akcje własne oraz o kwoty, które zgodnie z ustawą lub statutem powinny być przeznaczone z zysku za ostatni rok obrotowy na kapitały zapasowy lub rezerwowe.
Autonomia zgromadzenia wspólników i walnego zgromadzenia w zakresie dysponowania wynikiem finansowym?
Wprawdzie obowiązek wypłaty dywidendy (roszczenie o wypłatę dywidendy) powstaje dopiero z momentem podjęcia uchwały walnego zgromadzenia i zgromadzenia wspólników o podziale zysku pomiędzy akcjonariuszy, to jednak ostatnie orzecznictwo Sądu Najwyższego może wpłynąć na realizację przez walne zgromadzenie/zgromadzenie wspólników kompetencji do rozdysponowania wynikiem finansowym spółki. Odstąpienie od wypłaty zysku akcjonariuszom powinno uwzględniać nie tylko sytuację ekonomiczną i kapitałową spółki, ale również istniejącą do tej pory w spółce praktykę podziału zysku. Często chęć zatrzymania zysków w spółce będzie wynikiem działania akcjonariusza większościowego, który sprawując faktyczną kontrolę nad spółką (np. poprzez realny wpływ na obsadę stanowisk w radzie nadzorczej, a pośrednio w zarządzie) będzie miał swobodę w dysponowaniu tym wynikiem (np. poprzez transfer do innych powiązanych spółek). Stąd, na tle uchwał o podziale zysku istotne pozostaje zapewnienie ochrony praw akcjonariuszy mniejszościowych.
Przytoczone powyżej orzeczenie w sprawie PZU S.A. może stać się wskazówką dla innych spółek, w zakresie wypłacania dywidend akcjonariuszom, zaś akcjonariuszom może posłużyć jako argument w postępowaniu sądowym o zaskarżenie uchwał mających na celu zakumulowanie zysku w spółce. Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że nakaz lojalności akcjonariuszy polegać może na uszanowaniu stałej praktyki wypłat dywidend w spółce. W przypadku PZU S.A. praktyka ta była wieloletnia (co najmniej 5 lat), gdyż spółka wypłacała dywidendy swoim akcjonariuszom od 2001 r., a organy spółki rekomendowały walnemu zgromadzeniu wypłacenie dywidendy akcjonariuszom w określonym procencie całkowitego zysku wypracowanego w danym roku obrotowym. Konkludując to stwierdzenie Sądu, można, wywnioskować, że odejście od utartej w spółce praktyki w zakresie wypłaty zysku, bez uzasadnienia ekonomicznego, skutkować może uchyleniem uchwały o podziale.
Nakaz lojalności powinien być pojmowany jako wspólna zasada dla wszystkich spółek akcyjnych, natomiast wskazanie, czy istnienie określona praktyka (która uchwałą walnego zgromadzenia została naruszona) musi być interpretowana z uwzględnieniem indywidualnego charakteru każdej spółki. Sąd Najwyższy podał tylko ogólną wskazówkę, iż praktyka ta powinna być trwała i uchwytna dla akcjonariuszy, jak i dla osoby z zewnątrz.
Na marginesie należy dodać, że możność uchylenia uchwały o podziale zysku, na podstawie której zysk został zakumulowany w spółce, nie powoduje automatycznie obowiązku wypłaty zysku akcjonariuszom. Uchylenie takiej uchwały powoduje obowiązek ponownego zbadania sytuacji ekonomicznej spółki oraz dokonanie innego, zgodnego z dobrymi obyczajami i nie powodującego pokrzywdzenia akcjonariuszy, podziału zysku.
[1] Sygn. akt. I CSK 407/12, opublikowane na stronie internetowej www.sn.pl
[2] M.in. A. Opalski, Obowiązek lojalności w spółkach kapitałowych, KKP 2008, Nr 2, D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009, s. 216 i nast.
[3] D. Wajda, Obowiązek lojalności, s. 314 i nast.
[4] Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2008 r., sygn. akt. III CSK 100/08. W przedmiotowej sprawie za nielojalne uznano przyjęcie uchwał przez walne zgromadzenia, istotnie modyfikujących konstytucję spółki, w ten sposób, że doszło do uszczuplenia uprawnień akcjonariusza większościowego, w sytuacji, gdy pełnomocnik tego akcjonariusza większościowego został niesłusznie nie wpuszczony na obrady walnego zgromadzenia.
[5] W szczególności wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 maja 2007 r., sygn. I ACa 339/2007, Lex Polonica nr: 1400993, orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2013 r., sygn. I CSK 407/12, niepubl.
[6] S. Sołtysiński [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Tom III, Komentarz do artykułów 301-458, Warszawa 2008, s. 404.
Katarzyna Reszczyk jest doktorem nauk prawnych, adwokatem i członkiem Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie oraz associate w polsko-niemieckiej kancelarii prawniczej z siedzibą w Warszawie.
Katarzyna Reszczyk posiada wieloletnie doświadczenie zawodowe w obsłudze spółek kapitałowych i osobowych, od 2006 roku zdobywała doświadczenie w kancelarii świadczącego usługi doradztwa prawnego w zakresie bieżącej obsługi prawnej spółek, restrukturyzacji spółek i grup spółek oraz fuzji i przejęć. W ramach swojej działalności zawodowej uczestniczyła w wielu transakcjach M&A, postępowaniach z zakresu sporów korporacyjnych przygotowywała opinie prawne z zakresu prawa spółek i prawa cywilnego. Aktualnie zajmuje się doradztwem korporacyjnym, doradztwem w sporach sądowych oraz projektach infrastrukturalnych.
W roku 2017 roku obroniła na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego doktorat pt. "Prowadzenie spraw spółki akcyjnej przez zarząd" przygotowany pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Opalskiego.
W roku 2010 ukończyła z wyróżnieniem studia prawnicze na Wydziale Prawa i Administracji UW, pracę magisterską pod tytułem „Interes spółki kapitałowej na tle porównawczym” obroniła pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Opalskiego. W tym samym roku ukończyła także kurs Szkoły Prawa Niemieckiego, współtworzony przez Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytet w Bonn. W roku 2012 była stypendystką na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kolonii oraz uczestniczyła w projekcie dotyczącym zarządzania wiedzą kadry kierowniczej w spółce RheinEnergie AG z siedzibą w Kolonii, organizowanym przy współpracy z Uniwersytetem w Kolonii.
Ukończyła studia doktoranckie Katerze Międzynarodowego Prawa Prywatnego i Handlowego WPiA UW i prowadziła zajęcia dydaktyczne z prawa prywatnego międzynarodowego. Autorka licznych publikacji z prawa spółek i prawa prywatnego międzynarodowego.
