W praktyce obrotu powszechnym jest, że poprzez objęcie udziałów (akcji) w kapitale zakładowym spółki kapitałowej bądź też poprzez wtórne nabycie udziałów (akcji) wspólnikiem bądź akcjonariuszem może stać się osoba pozostająca w związku małżeńskim. W zależności od wielu okoliczności faktycznych towarzyszących tej czynności, odmiennie może kształtować się jej sytuacja prawna w spółce. Złożoność tej problematyki wynika
z faktu, że nabywanie przez małżonków udziałów (akcji) w spółce kapitałowej podlega dwóm reżimom prawnym, uregulowanym odpowiednio w przepisach Kodeksu spółek handlowych (k.s.h.) i Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (k.r.o.).
Stroną czynności nabycia bądź objęcia udziałów (akcji) w spółce mogą być obydwoje małżonków i w takiej sytuacji, wątpliwości nie budzi, że nabywają oni wspólnie prawa do udziałów (akcji). W takim wypadku, zgodnie z k.s.h. wykonują swoje uprawnienia w spółce przez wspólnego przedstawiciela.
Kolejny sposób nabycia polega na tym, że tylko jeden z małżonków jest stroną czynności nabycia bądź objęcia udziałów (akcji), lecz dokonuje jej w zamian za środki pochodzące
z majątku wspólnego. Powyższy sposób nabywania udziałów i akcji w spółkach kapitałowych, jako budzący najwięcej wątpliwości doktrynalnych, będzie przedmiotem niniejszego opracowania. Ramy niniejszego artykułu pozwalają na przedstawienie jedynie najważniejszych argumentów.
Regulacje prawne nabywania udziałów (akcji) przez współmałżonków
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje, że z chwilą zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkami powstaje z ustawy wspólność majątkowa, a środki nabywane przez jednego ze współmałżonków w okresie trwania małżeństwa, zasilają majątek wspólny małżonków. Wyjątek stanowią środki, które z mocy ustawy wchodzą do majątku osobistego małżonków. Katalog środków należących do majątku osobistego małżonków nie obejmuje udziałów (akcji) w spółce prawa handlowego. W związku z tym, w celu określenia prawnych następstw nabycia udziałów (akcji) przez współmałżonka należy sięgnąć do regulacji Kodeksu spółek handlowych.
Przepisy dotyczące nabywania udziałów (akcji) przez współmałżonków zostały wprowadzone do k.s.h. nowelizacją z 12 grudnia 2003 r. Właściwy dla sp. z o.o. przepis art. 183[1] k.s.h. przewiduje, iż umowa spółki może ograniczać lub wyłączać wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika, jeśli udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską. W przypadku spółki akcyjnej art. 332[1] k.s.h. wskazuje, że statut spółki może wprowadzać takie ograniczenia bądź wyłączenia w zakresie akcji imiennych objętych wspólnością majątkową małżeńską.
Od momentu wejścia w życie powyższej nowelizacji budzi ona wiele wątpliwości w doktrynie i w praktyce obrotu. Przepis art. 183[1] k.s.h. może być rozumiany jako regulacja pozwalająca na ograniczenie bądź wyłączenie w umowie spółki możliwości wstąpienia małżonka wspólnika do spółki, gdy obydwoje małżonkowie uzyskali już statut wspólnika (tzn. obydwoje małżonkowie byli stroną czynności nabycia bądź objęcia udziałów). Niekiedy wysuwany jest pogląd, że z brzmienia art. 183[1] k.s.h. wynika a contrario, iż w razie braku w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością postanowienia, zgodnie z którym wspólnikiem z tytułu udziałów objętych wspólnością ustawową małżeńską może być tylko jeden ze współmałżonków, wspólnikami są oboje małżonkowie. Powyższa interpretacja nie ma żadnego uzasadnienia już na gruncie wykładni językowej tego przepisu. Przepis ten nie ustanawia zasady, zgodnie z którą małżonkowie wspólnie wykonują korporacyjne prawa udziałowe z udziałów wchodzących w skład majątku wspólnego.
Termin ‘wstąpienie do spółki małżonka’ użyty w przepisie art. 183[1] k.s.h. powinien być rozumiany jako akt objęcia, nabycia udziałów, np. poprzez sukcesję uniwersalną bądź syngularną. Przepis ten nie reguluje kwestii nabycia przez obydwoje małżonków praw majątkowych do udziału, gdyż to zagadnienie jest uregulowane w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W sferze majątkowej małżonków skutkiem nabycia udziałów przez jednego z małżonków za środki pochodzące z majątku wspólnego jest wejście tych praw do wspólnego majątku małżonków.
Choć przepis art. 332[1] k.s.h. nie jest tożsamy z przepisem art. 183[1] k.s.h., jego interpretacja powinna być podobna. Regulacja tego przepisu ogranicza się jedynie do akcji imiennych
w spółce akcyjnej. Skutkiem tego przepisu jest to, że w razie gdy obydwoje małżonkowie nabyli wspólnie akcje, statut może przewidzieć, że tylko jeden z tych małżonków będzie uważany za akcjonariusza. Wydaje się, że sens zastosowania przepisu art. 332[1] k.s.h., powstaje w szczególności w sytuacji, gdy obydwoje współmałżonkowie są uprawnieni do akcji w spółce, a to oznacza, że wspólnie te prawa nabyli na podstawie aktu objęcia bądź czynności nabycia. Powyższa wykładnia przepisu zgodna jest z art. 333 § 2 k.s.h. zakładającym, że jeżeli obydwoje małżonkowie są akcjonariuszami, to uprawnienia korporacyjne wykonują przez wspólnego przedstawiciela.
Przepisy Kodeksu spółek handlowych regulują kwestie określenia kręgu uprawnionych wspólników (akcjonariuszy) spółki, wyznaczając jednocześnie odpowiednie przesłanki wymagane dla wstąpienia do spółki. Na gruncie tej ustawy doniosłość prawną dla ustalenia składu wspólników (akcjonariuszy) jest złożenie oświadczenia o objęciu udziałów (akcji) czy wystąpienie jako strona w umowie nabycia udziałów (akcji), a nie fakt wniesienia wkładów, czy wpisu do księgi udziałów/księgi akcyjnej.
Natomiast przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie stanowią podstawy prawnej do wywodzenia, że małżonek wspólnika, który nabył bądź objął udziały (akcje) ze środków z majątku wspólnego uzyskał statut wspólnika (akcjonariusza). Przepisy k.r.o. dotyczą wspólnoty majątkowej małżonków, stosunków wewnętrznych między małżonkami, a nie wspólnoty praw członkowskich w spółce. Powyższa regulacja k.r.o. nie reguluje innych praw, np. praw osobistych wynikających z tytułu uczestnictwa w spółce. Prawa te mogą być wykonywane wyłącznie przez tego małżonka, który był stroną czynności nabycia bądź objęcia udziałów/ akcji w spółce zgodnie z przepisami k.s.h.
Nabywanie udziałów przez małżonka ze środków z majątku wspólnego w orzecznictwie Sądu Najwyższego
Zagadnienie nabywania udziałów bądź akcji przez małżonka pozostającego we wspólności majątkowej za środki pochodzące z majątku wspólnego był przedmiotem kilku orzeczeń Sądu Najwyższego (wyrok z 20 maja 1999 roku, sygn. I CKN 1146/1997, wyrok z 21 stycznia 2009 roku, sygn. II CSK 446/2008 oraz postanowienie z 3 grudnia 2009 roku, sygn. II CSK 273/2009).
Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził w swych orzeczeniach, że w wypadku nabycia ze środków pochodzących z majątku wspólnego, w drodze czynności prawnej, udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, bądź akcji w spółce akcyjnej, wspólnikiem bądź akcjonariuszem staje się tylko małżonek uczestniczący w tej czynności.
Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 21 stycznia 2009 r., (sygn. II CSK 446/08) rozróżnił dwie sfery prawne mające znaczenie dla kształtowania uprawnień małżonków z tytułu posiadanych udziałów (akcji) w spółce. Zdaniem Sądu Najwyższego sfera zewnętrzna obejmująca stosunki między akcjonariuszem a spółką jest uregulowana przez przepisy k.s.h., zaś sfera wewnętrzna obejmująca kwestię majątkowe i osobiste małżonków uregulowana została w k.r.o.
Uprawniony jest tylko małżonek będący stroną czynności nabycia bądź objęcia udziałów (akcji)
Mając na uwadze aktualne orzecznictwo, za wspólnika (akcjonariusza spółki) może być uznana tylko osoba, która nabyła bądź objęła udziały (akcje). Na podstawie tego aktu tworzy się stosunek o charakterze zobowiązaniowym, którego stronami są osoba składająca oświadczenie o nabyciu bądź objęciu udziałów (akcji) oraz spółka. Małżonek nieuczestniczący w tej czynności nie staje się jej stroną i nie jest uprawniony do następczego przystąpienia do tej czynności. Jednakże, z uwagi na to, że udziały (akcje) zostały objęte bądź nabyte ze środków z majątku wspólnego, to prawa majątkowe wejdą do tego majątku. Wzajemne rozliczenia małżonków z tytułu wchodzących do majątku wspólnego przysporzeń związanych z uczestnictwem małżonka w spółce regulowane są w oparciu o przepisy k.r.o.
Powyższa problematyka nie jest jednak jednolicie oceniana przez doktrynę, co może w praktyce wywoływać wiele wątpliwości dla uczestników obrotu. Ze względu na złożoność przedstawionego zagadnienia prawnego należałoby rozważyć możliwość nowelizacji k.s.h. Powinna ona wprowadzić precyzyjne uregulowanie określające zasady wstępowania do spółki wspólnika (akcjonariusza) pozostającego w związku małżeńskim.
Katarzyna Reszczyk jest doktorem nauk prawnych, adwokatem i członkiem Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie oraz associate w polsko-niemieckiej kancelarii prawniczej z siedzibą w Warszawie.
Katarzyna Reszczyk posiada wieloletnie doświadczenie zawodowe w obsłudze spółek kapitałowych i osobowych, od 2006 roku zdobywała doświadczenie w kancelarii świadczącego usługi doradztwa prawnego w zakresie bieżącej obsługi prawnej spółek, restrukturyzacji spółek i grup spółek oraz fuzji i przejęć. W ramach swojej działalności zawodowej uczestniczyła w wielu transakcjach M&A, postępowaniach z zakresu sporów korporacyjnych przygotowywała opinie prawne z zakresu prawa spółek i prawa cywilnego. Aktualnie zajmuje się doradztwem korporacyjnym, doradztwem w sporach sądowych oraz projektach infrastrukturalnych.
W roku 2017 roku obroniła na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego doktorat pt. "Prowadzenie spraw spółki akcyjnej przez zarząd" przygotowany pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Opalskiego.
W roku 2010 ukończyła z wyróżnieniem studia prawnicze na Wydziale Prawa i Administracji UW, pracę magisterską pod tytułem „Interes spółki kapitałowej na tle porównawczym” obroniła pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Opalskiego. W tym samym roku ukończyła także kurs Szkoły Prawa Niemieckiego, współtworzony przez Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytet w Bonn. W roku 2012 była stypendystką na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kolonii oraz uczestniczyła w projekcie dotyczącym zarządzania wiedzą kadry kierowniczej w spółce RheinEnergie AG z siedzibą w Kolonii, organizowanym przy współpracy z Uniwersytetem w Kolonii.
Ukończyła studia doktoranckie Katerze Międzynarodowego Prawa Prywatnego i Handlowego WPiA UW i prowadziła zajęcia dydaktyczne z prawa prywatnego międzynarodowego. Autorka licznych publikacji z prawa spółek i prawa prywatnego międzynarodowego.
